మహదేవి వర్మ

మహదేవి వర్మ 

          నేటి ఆధునిక హిందీ కవిత్వంలో మహదేవి వర్మ ఒక విశిష్ఠ శక్తిగా ప్రజ్వరిల్లినది. ఆమె తన జాతీయ బాష  హిందీనీ బాదాతప్త హృదయముగా స్వీకరించినది. ఆ బాషకు తన మాదుర్యబావన కోమలత్వంలో నిండి తన సహజ మానవీయ వేదనకు అభివ్యక్తపరచే ద్వారాల్ని తెరిచారు. దానికి దీపజ్యోతి, దీపశిఖ అనే గౌరవాన్నిచ్చారు. వ్యక్తిపరమైన మానవత్వమనే కావ్యపరిశీలనను ప్రతిష్ఠింపచేశారు. వారి గీతములలోని నాదసౌందర్యం ముఖ్యమైన సూక్తుల బాణి హిందీలో అమరమైన సాహిత్యానికి ఎనలేని కీర్తినిచ్చిన శ్రీమతి మహదేవి వర్మ ఫరుఖాబాదలో హోలి పండగ రోజు జన్మించారు. ఉత్తరప్రదేశంలోని ప్రయాగలో ఆమె కీర్తీశేషులైనారు. ఆమె వ్యక్తిత్వంలో హిందుస్తానీ స్త్రీ యెక్క ఔదార్యం, కరుణ,సాత్వికత,కౌసల్యము,నవీనబుద్ది,సరళత్వము,గాంభీర్యము నిండి వున్నవి. ఆమె వ్యక్తిత్వము, కవిత్వము,పతిభా,పాటవాల విలక్షణతను గుర్తించిన సాహిత్యవేత్తలు ఆమెను సాహిత్య సామ్రాజ్ఞి అని, హిందీ విశ్రాంతి మందిరములోని సరస్వతి అని, శారదాదేవిమూర్తి అని ప్రశంశించారు. మహాదేవి వర్మగారు ఒక గురుతర బాధ్యతలో భాషాసాహిత్యం, విద్య, సమాజం, సంస్కృతిని సంస్కరించారు. కవితలో ఛాయవాదం, రహస్యవాదం దిశను తెలుసుకోనుటకే సామాజిక సమస్యల నివారణచేయుటలో క్రియాశీల  భాధ్యత సాదించారు. 7 సంవత్సరాల బాలప్రాయములోనే మహాదేవి కవయిత్రి ప్రతిభ ప్రస్పుటమైనది. విధ్యార్ది దశ నుండి ఆమె కవితలు దేశములోని ప్రసిద్ద పత్రికల్లోవెలువడినవి. ప్రయాగలో అధ్యాపన వృత్తిలో ఉండుట వలన హిందీ బాష పట్ల ప్రత్యేక శ్రద్దతో సాహిత్య కార్యక్రమాలు చేసేవారు. ఆమె కేవలం “చాంద్” పత్రికకు సంపాదకత్వమే కాక హిందీ ప్రచార ప్రసారానికి సాహితీ సంస్ధను నెలకొల్పిరి. ఆమె “సాహిత్యకాर्ర్” నెల పత్రికకు సంపాదకత్వం వహించి ’’రంగవాణి’’ అనే నాట్య సంస్ధను స్ధాపించారు.  

          మహదేవి వర్మ విశిష్ఠ గద్య కర్తయే గాక మంచి చిత్రకారిణి కూడ.  బెంగాలులో కరువు కాటకాల సందర్భంలో “బెంగాల్ దర్శన్” అని, చైనా ఆక్రమణ సందర్భంలో “హిమాలబయ్” అనే పత్రికకు సంపాదకత్వం వహించారు. చాయవాద కవులలో మహదేవి వర్మకి తనదైన ప్రత్యేక బాణి వుంది. ఆమె కవిత్వం వేదనలో పుట్టి కరుణలో నివసించినది. “నీహర్” పుస్తకం నుండి “దీపశిఖ” గ్రంధం వరకు వేదన యెక్క అనేక స్థితిగతులు అనుభూతులు అంకితమై ఉన్నాయి. మనుష్యుని సంపాదనా శీలహృదయాన్ని ప్రపంచానికి ఒక అవిచ్ఛిన్నమైన బంధనంలో అంతులేని కాలహద్దులు, అంతులేని మెండివైఖరి, ఆక్రోశము ఆమె కవితల్లో బంధించి పెట్టినది. ఆమె మానవీయ ప్రేమను కరుణా కావ్యంగా రూపొందించారు. కవిత లోతుల్లోకి వెళ్ళకుండా వారి కవితలో ఉన్న ధుఖఃవాదం ఆరోపణలు వచ్చినవి. వారి గ్రంధాలు “నీరభరీదుఃఖ్ కీ బదలీ’’ మరియు ‘’ఏకాకిని బరసాత్´’ చదివి ఘోర నిరాశావాదిగా ప్రకటించారు. వారి కావ్యములలో ఆత్మరతివాదం, ఆత్మపీడనావాదం మరియు పలాయనవాదాన్ని వెదకి అవి జీవితానికి అస్వీకృత కావ్యంగా చెప్పబడ్డాయి. విమర్శకుల భావన కేవలం ఒక దృష్ఠి మాత్రమే. ఆమె కవితలో భోదార్ధము యొక్క సునిశిత దృష్ఠి, దానిలో బాధ, నిరాశ, వేదన, ఫలాయిన తత్వాలున్నాయి. ఇది సత్యమైన విషయం తన ధుఃఖాన్ని కవితలో అనుభవిస్తు రూపొందించినా మహదేవి గారు సుఖవాదాన్ని వదలలేదు. సుఖసంతోషాన్ని పొందుటకే వారు వేదనతో మైత్రిని స్ధాపించుకున్నారు వారి కావ్యాలు జీవనసౌందర్యం ఆనందాన్ని ఆకాంక్షిస్తాయి. లేకపోతే బాధ, నిరాశలో మునిగియున్న మహదేవికి  జీవితం ఆనందపు కలల్లో ఉండదు. కాబట్టి బాధ, వేదన యొక్క ఈ ప్రపంచమున వ్యతిరేకం కాదు. మహదేవి గారు ధుఖః, కరుణ యొక్క లౌకిక, ఆధ్యాత్మిక విషయములను సృష్ఠంచేసి దానికి విసృతమైన అర్ధాన్నిచ్చారు. వారి దార్శినిక విషయాలు, కల్పన మాద్యమంలో ఉన్న విసృత విషయాలు మానవుడు తన మానవీయ వ్యవహారాల్లో రూపొందించుకుంటాడు. ఆమె గద్యం కూడ ఒక విశిష్ఠ స్ధానాన్ని సంతరించుకున్నది. ఆత్మ-పరమాత్మకి సంబంధించిన విషయాలు మనిషి ప్రకృతికి వివిధ రూపాల్లో వున్నవి. ఆమెది ఒక ప్రత్యేకత భావవేగపు తీవ్ర క్షణాల్లో ఆమె ఒక కవిగా, కోమల కరుణ హృదయ, బాధాతప్త హృదయంతో దర్శనమిస్తారు. గద్యకర్త రూపంలో వారి ధృడసంకల్పము మనకు గోచరించును. మహదేవి గద్యం సంస్కృతి, భాష, స్త్రీ సమస్య నిర్భయ వ్యక్తీకరణ సృష్టమౌతుంది. ఆమె గద్యంతో భౌతికమైన విశ్లేషణ ముగింపుతో పాటు సంవేదన శీల హృదయం కూడ స్పందిస్తుంది. వారు ఏకాంత జీవితం యొక్క సంపూర్ణ చిత్రాలే కాక సంఘర్షణ, కోలాహలం, అలజడి,వికృతుల విద్రోహాత్మకంగా దెబ్బకొట్టారు. మహదేవి వర్మ నేటి రచనాకారుల్లా బుద్ధి వైభవంలో పాఠకులను ఆశ్చర్యంలో పడవేయలేదు ముఖ్య సిధ్ధాంతాలను కలిగి కవితలోనికి ప్రవేశపెట్టేవారు. వారి శ్రమంతా జీవితపు స్పందన, లోతైన మర్మాలను ఉధ్ఘాటించుటకే చీకటిలో వెలుతురులా వారి కవతలో ప్రపంచానికి పెద్దవెలుగు. హిందీలో ఈ వెలుగుల జాగృతి సరస్వతి శూన్యాంధకారానికి గౌరవం ఇచ్చింది.

         

వారి ముఖ్యరచనలు:

కావ్యాలు

నీహాల్, నీరజ, సంధ్యాగీత్, యామ, దీపశిఖ, సప్తపర్ణా, సంధీనీ

గద్య-రేఖా చిత్రములు

అతీత్ కే చలనచిత్ర, స్మృతికే రేఖాయేం, పధ్ కే సాధీ, మేర పరివార్

నిబంధ్-ఆలోచన

శృంఖలాకి కడియా, వివేచనాత్మకగద్య, క్షణధా, సాహిత్యకార్ కే ఆస్ధా, అన్యనిబంధ్, సంకల్పితం.

వివిధములు               

స్మారిక, స్మృతి చిత్రములు, సంభాషణ సంచయన, దృష్ఠిభోధ్.  

             హిందీలో మహదేవి వర్మ విశిష్ఠస్థానాన్ని, గౌరవాన్ని పొందడాన్నికి ముఖ్య కారణం ఆమె సాహిత్యం. ఆమె సాహిత్యాన్ని తెలుగువారికి తెలియచేయటానికి నా ఈ చిన్నప్రయత్నంలో తప్పలు ఉంటే క్షమించమని ప్రార్దిస్తు అందరికి దన్యవాధములు.

भारतेन्दु युग के साहित्यिक महत्व

भारतेन्दु युग के साहित्यिक महत्व

      आधुनिक हिंदी काव्य के प्रथम चरण को भारतेन्दु युग की संज्ञा प्रदान की गई है। यह नामकरण सुकवि भारतेन्दु बाबू हरिश्चन्द्र के महिमा मण्डित व्यक्तित्व को ध्यान में रखकर किया गया। भारतेन्दु युग के पूर्व कविता में रीतिकालीन प्रवृत्तियाँ विद्यमान थीं। अतिशय श्रृंगारिकता, अलंकार मोह, रीति निरुपण एवं चमत्कारप्रियता के कारण कविता जन-जीवन से कट गई थी। देशी रियासतों के संरक्षण में रहने वाले कविगण रीतीकाल के व्यामोह से न तो उबरना चाहते थे और न ही उबरने का प्रयास कर रहे थे। ऐसी परिस्थितियों में भारतेन्दु जी का काव्य-क्षेत्र में पदार्पण वस्तुतः आधुनिक हिन्दी काव्य के लिये वरदान सिध्द हुआ। उन्होंने काव्य क्षेत्र को आधुनिक विषयों से संपन्न किया और रीति की बँधी-बँधायी परिपाटी से कविता-सुन्दरी को मुक्त करके ताजी हवा में साँस लेने का सुअवसर प्रदान किया।

    भारतेन्दु युग में परंपरागत धार्मिकता और भक्ति भावना को अपेक्षतया गौण स्थान प्राप्त हुआ, फिर भी इस काल के भक्ति काव्य को तीन वर्गौं में विभाजित किया जा सकता हैं - निर्गुण भक्ति, वैष्णव भक्ति और स्वदेशानुराग-समन्वित ईश्वर-भक्ति। इस युग में हास्य-व्यंग्यात्मक कविताओं की भी प्रचुर परिणाम में रचना हुई ।

     काव्य-रूप की दृष्टि से भारतेन्दुयुगीन कवियों ने प्रधानतः मुक्तक काव्य की रचना की है। खडी बोली की कविताओं में व्यावहारिकता पर बल होने के फलस्वरुप ब्रजभाषा के कवि अन्य भाषाओं से शब्द चयन के विषय में क्रमशः अधिक उदार होते गए, अतः भोजपुरी, बुंदेलखंडी, अवधी आदि प्रांतीय भाषाओं के अतिरिक्त उर्दू और अंग्रेजी की प्रचलित शब्दावली को भी अपना लिया गया। दोहा, चौपाई, सोरठा, कुंडलिया, रोला, हरिगीतिका आदि मात्रिक छंद और कवित्त, सवैया, मंदाक्रांता, शिखरिणी, वंशस्थ, वसंततिलका आदि वर्णिक छंद कवि-समुदाय में विशेष प्रचलित रहे।

भारतेन्दु युग के कवियों की सबसे बडी साहित्यिक देन केवल यही मानी जा सक्ती है कि इन्होंने कविता को रीतिकालीन परिवेश से मुक्त करके समसामयिक जीवन से जोड दिया । भारतेन्दु आधुनिक काल के जनक थे और भारतेन्दु युग के अन्य कवि उनके प्रभामंडल में विचरण करने वाले ऐसे नक्षत्र थे जिन्होंने अपनी खुली आँखों से जन-जीवन को देखकर उसे अपनी कविता का विषय बनाया । इस काल में कविता और जीवन के निकट का संबंध स्थापित हुआ और यही इस कविता का महत्व है ।

 ज्ञानपीठ पुरस्कार प्राप्त हिंदी लेखक अमरकांत और श्रीलाल शुक्ल जी को बधाईयाँ देते हुए श्रीलाल शुक्ल का जीवन एवं रचना का संक्षिप्त परिचय देना चाहता हुँ। श्रीलाल शुक्ल जी हिंदी साहित्य के प्रमुख साहित्यकार है। श्रीलाल शुक्ल का जन्म लखनऊ की मोहनलाल गंज बस्ती के पास अतरौली ग्राम में 31 दिसम्बर, 1925 में हुआ। उनके परिवार गरीबों का था, पर पिछली दो-तीन पीढियों से पठन पाठन की परम्परा थी। इनके पिता का नाम व्रजकिशोर शुक्ल है। उनके पिता गरीब थे,पर उनके संस्कार गरीबी के न थे। उनके पिता को संस्कृत, हिन्दी, उर्दू का कामचलाऊ ज्ञान था। गरीबी और अभावों की स्थिति श्रीलाल शुक्ल के बचपन से हैं। उनके पिता का पेशा न था। उनके जीवन कुछ समय तक खेती पर, बाद में श्रीलाल शुक्ल के बडे भाई पर निर्भर रहे। श्रीलाल शुक्ल की माँ उदारमन और उत्साही थी। प्रेमचंद और प्रसाद की कई पुस्तकें श्रीलाल शुक्ल आठवीं कक्षा में ही पढी थी। वे इतिहास साहित्य और शास्त्रीय संगीत के प्रेमी है। उनकी मिडिल स्कूल की शिक्षा मोहनलाल गंज, हाईस्कूल की शिक्षा कान्यकुब्ज वोकेशनल कॉलेज, लखनऊ और इन्टरमीडियट की शिक्षा कान्यकुब्ज कॉलेज, कानपुर में हुई। इन्टरमीडियट होने के बाद उन्होंने सन् 1945 में इलाहाबाद विश्वविद्यालय में बी.ए में प्रवेश लिया। बी.ए के बाद लखनऊ विश्वविद्यालय में एम.ए और कानून की शिक्षाओं में प्रवेश लिया। सन् 1948 में घर जाकर शादी कर ली, पत्नी का नाम गिरिजा थी। गिरिजा जी बहुत अच्छी श्रोता थी, साहित्य और संगीत की अच्छी जानकारी थी। उनके तीन पुत्रियाँ और एक पुत्र है। सन् 1949 में उत्तरप्रदेश सिविल में नियुक्ति पाया, बाद में आई.ए.एस में प्रोन्नत, सन् 1983 में सेवानिवृत्त। सरकारी नौकरी में आ जाने के बाद लेखन से वास्ता रहा।

         श्रीलाल शुक्ल का व्यक्तित्व बडा पारदर्शी है। वे बहुत परिश्रमी, ईमानदार, शीघ्र निर्णय लेने वाले आदमी है। काम में उनका प्रैक्टिकल एप्रोच है। वे सबके प्रति समान आदरभाव रखते है। उनके गाँव के जो मित्र हैं, उनके साथ अवधी में बातें करने का अटूट आकर्षण है। अनेक साहित्य सम्मेलन में भी ये सभी शामिल होते हैं। व्यावहारिक होने के नाते उनके दोस्तों के साथ भी गहरी मित्रता बन गयी है। उनके रचनाओं के आधार पर समझते हैं कि श्रीलाल शुक्ल व्यावहारिक, साथ ही सहानुभूति भी है। श्रीलाल शुक्ल के बारे में लीलाधर जगूडी समझाते है कि “श्रीलाल शुक्ल के लिए अपना समय, अपना समाज और अपने लोग ही महत्वपूर्ण है। एक उपन्यासकार के रूप में वे आजादी के बाद के समाजशास्त्री और इतिहासकार है। वे तरह-तरह से आजादी के बाद के समाज की मूल्यहीनता और आधुनिकता के संकट के साथ-साथ राजनीति के हाथों पराजित होते समाज को इतिहास में प्रवेश दिलाते हैं”।

         साहित्य के प्रति श्रीलाल शुक्ल जी की रूचि अनेक रचनाएँ लिखने में सफल हुई। हास्य, व्यंग्य उपन्यास, अपराध कथाएँ, अनेक कहानियाँ, व्यंग्य निबंध, टिप्पणियाँ, जीवनी, आलोचना, अनुवाद में सफलता पाई। इसके साथ “हिन्दी हास्य-व्यंग्य संकलन” का सम्पादन भी किये। उनके प्रसिद्द यंग्य उपन्यास “राग दरबारी” का सभी प्रमुख भारतीय भाषाओं में अनुवाद किया। सन् 1969 में “राग दरबारी” पर साहित्य अकादमी पुरस्कार मिला। सन् 1979 में “मकान” पर मध्य प्रदेश साहित्य परिषद का देव पुरस्कार मिला। सन् 1988 में उत्तर प्रदेश हिन्दी संस्थान व्दारा साहित्य भूषण सम्मान मिली। सन् 1994 में उत्तर प्रदेश हिन्दी संस्थान का अतिविशिष्ट लोहिया सम्मान मिली। सन् 1996 मध्य प्रदेश शासन व्दारा शरद जोशी सम्मान मिली। सन् 1997 में मध्य प्रदेश शासन व्दारा मैथिलीशरण गुप्त सम्मान भी मिली। श्रीलाल शुक्ल को  भारत सरकार  ने  2008 में पद्मभूषण पुरस्कार से सम्मानित किया है। देश के सर्वोच्च साहित्यिक सम्मान 45वाँ ज्ञानपीठ पुरस्कार से वरिष्ठ साहित्यकार श्री लाल शुक्ल को भारत सरकार ने सितम्बर, 2011 में सम्मानित किया है। ऐसे महान साहित्यकार के बारे में शोध प्रबंध प्रस्तुतकर, पी.एच.डी उपाधि पाकर एक शोधार्थी के रूप में मेरा जन्म भी सार्थक हुई। इसलिए श्रीलाल शुक्ल जी को बधाईयाँ देते हुए आप सब को धन्यवाद।

रचनाएँ:

उपन्यास:	सूनी घाटी का सूरज, अज्ञातवास, रागदरबारी, आदमी का ज़हर, सीमाएँ टूटती हैं, मकान, पहला पड़ाव,  विश्रामपुर का सन्त, राग विराग
कहानी संग्रह:	यह घर मेरा नहीं है ,सुरक्षा तथा अन्य कहानियाँ,  इस उम्र में
व्यंग्य संग्रह:	अंगद का पांव,यहाँ से वहाँ, मेरी श्रेष्ठ व्यंग्य रचनायें, उमरावनगर में कुछ दिन, कुछ जमीन पर कुछ हवा में, आओ बैठ लें कुछ देर
आलोचना:	अज्ञेय: कुछ राग और कुछ रंग
जीवनी:	भगवती चरण वर्मा · अमृतलाल नागर
बाल साहित्य:	बब्बर सिंह और उसके साथी